Η εμφάνιση των κρυπτονομισμάτων νωρίς την προηγούμενη δεκαετία αποτέλεσε κομβικό σημείο για τον κόσμο των χρηματοοικονομικών, μιας και σήμανε την έναρξη της νέας εποχής της χρηματοοικονομικής τεχνολογίας (FinTech).
Σε μια πρόσφατη μελέτη, η οποία έλαβε χρηματοδότηση από το διεθνή φορέα Think Forward Initiative, οι Panos and Karkkainen (2020) μελετούν για πρώτη φορά τη ζήτηση κρυπτονομισμάτων στον ευρύτερο πληθυσμό, χρησιμοποιώντας διεθνή δεδομένα από 15 χώρες. Οι συγγραφείς εξετάζουν τα χαρακτηριστικά των χρηστών κρυπτονομισμάτων, καθώς και των πιθανών χρηστών μελλοντικά. Οι συγγραφείς μελετούν την κατανόηση βασικών χρηματοοικονομικών εννοιών μεταξύ αυτών των χρηστών, σε όρους βασικού χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού. Το βασικό ερώτημα συνίσταται στο αν οι απλοί χρήστες κρυπτονομισμάτων κατέχουν βασικές γνώσεις και ικανότητες περί τα χρηματοοικονομικά, έτσι ώστε να είναι σε θέση να ασχολούνται με ένα αντικειμενικά νέο, πολύπλοκο, και ευμετάβλητο χρηματοοικονομικό εργαλείο που ενέχει υψηλό ρίσκο. Είναι αυτοί οι χρήστες στοιχειωδώς εκπαιδευμένοι για να λαμβάνουν σχετικές χρηματοοικονομικές αποφάσεις σε τέτοιο περιβάλλον; Έχουν τις στοιχειώδεις γνώσεις χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού; Είναι σε θέση να καταλάβουν και να διαχειριστούν το υψηλό ρίσκο που ενέχουν τέτοια νέα χρηματοοικονομικά εργαλεία; Τέλος, ποιος είναι ο ρόλος του τεχνολογικού αλφαβητισμού, του νεαρού της ηλικίας, της τάσης προς την παρανομία, και της χρηματοοικονομικής συμβουλευτικής στην ενασχόληση με τα κρυπτονομίσματα; Είναι αυτοί οι παράγοντες αρκετοί για να καλύψουν την οποιαδήποτε έλλειψη σχετικών δεξιοτήτων χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού;
Η εξέταση της σχέσης μεταξύ χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού και της ενασχόλησης με τα κρυπτονομίσματα είναι σημαντική για μια σειρά από λόγους: Πρώτον, στα νέα μονοπάτια που προκύπτουν στην εποχή της χρηματοοικονομικής τεχνολογίας, η ικανότητα των ατόμων να λαμβάνουν ενημερωμένες αποφάσεις για τα προσωπικά τους χρηματοοικονομικά γίνεται ακόμα πιο σημαντική, καθώς τα νέα προϊόντα ενέχουν πολυπλοκότητα. Δεύτερον, μέχρι σήμερα, οι τιμές των κρυπτονομισμάτων επιδεικνύουν τεράστια μεταβλητότητα. Θα περίμενε ίσως κανείς ότι οι έχοντες γνώσεις χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού είναι λιγότερο πιθανό να παρασυρθούν σε ένα νέο χρηματοοικονομικό εργαλείο υψηλής μεταβλητότητας. Επίσης, είναι λιγότερο πιθανό οι γνώστες να παρασυρθούν σε συναλλαγές που υπόσχονται απίθανα υψηλές αποδόσεις σε σύντομο χρονικό διάστημα, μέσα από κανάλια μιμητισμού ή ανεξέλεγκτης επιθυμίας. Τρίτον, τα κρυπτονομίσματα έχουν αντιμετωπιστεί με τεράστιο ενδιαφέρον αλλά και έντονο σκεπτικισμό από τον χρηματοπιστωτικό τομέα, την πανεπιστημιακή κοινότητα, τους νομοθέτες και τους πολιτικούς.
Η μελέτη των Panos and Karkkainen (2020) χρησιμοποιεί δεδομένα από την παγκόσμια έρευνα ηλεκτρονικής τραπεζικής της Ολλανδικής ασφαλιστικής ING, που έγινε στα τέλη του 2018. Η έρευνα στηρίζεται σε ηλεκτρονικά ερωτηματολόγια που απευθύνθηκαν σε ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα καταναλωτών από 15 χώρες. Οι χώρες περιλάμβαναν τις ΗΠΑ, την Αυστραλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, αρκετά μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς και χώρες στην Ανατολική Ευρώπη και την Τουρκία. Οι συγγραφείς συνταίριαξαν αυτά τα δεδομένα με παγκόσμια δεδομένα από την παγκόσμια έρευνα για το χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό από τη Standard & Poor’s. Με αυτό τον τρόπο δημιούργησαν μια μεταβλητή χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού σε ατομικό επίπεδο, με βάση τη χώρα, το φύλο, την ηλικία και το εισόδημα των ερωτηθέντων. Η μεταβλητή αυτή προσεγγίζει την πιθανότητα κατανόησης, σε ατομικό επίπεδο, τουλάχιστον τριών εκ των τεσσάρων βασικών εννοιών χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού, δηλαδή της αριθμητικής περί των επιτοκίων, των σωρευτικών επιτοκίων, του πληθωρισμού και του χρηματοοικονομικού ρίσκου. Οι συγγραφείς δοκιμάζουν διάφορες εκδόσεις της μεταβλητής για το χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό, αφαιρώντας για παράδειγμα οποιεσδήποτε διαφορές κατανόησης στο γενικότερο επίπεδο της χώρας προέλευσης.
Η διεθνής έρευνα της ING καταδεικνύει ότι 8.5% των καταναλωτών στις 15 χώρες κατέχουν κρυπτονομίσματα. Ένα επιπλέον 13.3% δεν κατέχει, αλλά επιθυμεί να κατέχει κρυπτονομίσματα στο μέλλον. 43% του δείγματος δεν κατέχουν και δεν σκοπεύουν να κατέχουν κρυπτονομίσματα. Υπάρχει και ένα ποσοστό 34.5% του πληθυσμού παγκόσμια που δεν έχει ακούσει ποτέ για τα κρυπτονομίσματα. Τα ποσοστά κατοχής και ενδιαφέροντος για μελλοντική κατοχή είναι ιδιαίτερα υψηλά στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, όπως στη Ρουμανία, την Τσεχία, και την Πολωνία, καθώς επίσης και στην Τουρκία. Αναφορικά με την Τουρκία, 17.4% του πληθυσμού κατέχει κρυπτονομίσματα, με ένα επιπλέον 24.2% να μην κατέχει αλλά να ενδιαφέρεται να κατέχει στο μέλλον. Η Ισπανία έχει επίσης σχετικά υψηλά ποσοστά ιδιοκτησίας και ενδιαφέροντος για μελλοντική ιδιοκτησία, δηλαδή 10.3% και 18.1% αντίστοιχα. Η έρευνα δείχνει επίσης ότι οι άντρες, οι νεότεροι, και οι πιο μορφωμένοι είναι πιθανότερο να ενασχοληθούν με τα κρυπτονομίσματα.
Οι συγγραφείς παρουσιάζουν ενδελεχή στατιστική ανάλυση που δείχνει ότι οι γνώσεις χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού συνδέονται αρνητικά με την ενασχόληση με τα κρυπτονομίσματα. Συνδέονται θετικά με το να μη σκοπεύουν οι χρήστες να ενασχοληθούν με τα κρυπτονομίσματα ούτε στο μέλλον. Παρόλα αυτά, οι γνώσεις χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού συσχετίζονται θετικά με την ενημέρωση αναφορικά με τα κρυπτονομίσματα, δηλαδή με το να τα έχει ακούσει κανείς. Μία βελτίωση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού κατά μία τυπική απόκλιση μειώνει την πιθανότητα να κατέχει κανείς κρυπτονομίσματα κατά 33.9%. Επίσης, η ίδια βελτίωση αυξάνει την προδιάθεση να μην ενασχοληθεί κανείς με κρυπτονομίσματα στο μέλλον κατά 23.11%. Η αλλαγή αυτή μειώνει την πιθανότητα να μην έχει ακούσει κανείς τα κρυπτονομίσματα κατά 20.13%. Τα αποτελέσματα παραμένουν σημαντικά στη χρήση εναλλακτικών μοντέλων εκτίμησης, καθώς και σε εναλλακτικές μεταβλητές χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού.
Η μελέτη εξετάζει επίσης τις επεξηγηματικές μεταβλητές που μεσολαβούν στη σχέση μεταξύ χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού και κατοχής κρυπτονομισμάτων. Ο τεχνολογικός αλφαβητισμός, το νεαρό της ηλικίας, η τάση προς παρανομία, και η χρηματοοικονομική συμβουλευτική/διαμεσολάβηση σχετίζονται με τις σχέσεις προς τα κρυπτονομίσματα. Παρόλα αυτά, οι μεταβλητές αυτές δεν συρρικνώνουν την επίδραση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού στα εκτιμώμενα μοντέλα, όταν επιτρέπεται η αλληλεπίδραση τους με το χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό. Συνεπώς, δεν είναι οι κεντρικοί διαμεσολαβητές των σχέσεων μεταξύ χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού και τάσεων προς τα κρυπτονομίσματα.
Η βασικότερη επεξηγηματική μεταβλητή που σχετίζεται με το αποτέλεσμα του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού είναι η αντίληψη περί ρίσκου των κρυπτονομισμάτων, σε σχέση με άλλα περιουσιακά στοιχεία, όπως μετοχές, ομόλογα, μετρητά, χρυσό, ακίνητα, και εταιρικό επιχειρείν. Το αποτέλεσμα του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού εξαφανίζεται όταν στα μοντέλα συμπεριλαμβάνονται διαδραστικοί όροι μεταξύ χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού και αντίληψης περί ρίσκου κρυπτονομισμάτων σε σχέση με άλλα περιουσιακά στοιχεία. Αυτό καταδεικνύει επίσης η μεγάλη αρνητική επίδραση της κατανόησης περί χρηματοοικονομικού ρίσκου στην κατοχή κρυπτονομισμάτων σε επίπεδο χωρών. Η κατανόηση του χρηματοοικονομικού ρίσκου έχει πολύ μεγαλύτερη αρνητική επίδραση, σε σχέση με την κατανόηση του πληθωρισμού, των σωρευτικών επιτοκίων και της απλής αριθμητικής των επιτοκίων. Επιπλέον, όταν ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός αλληλεπιδρά με τη γενική προτίμηση προς το ρίσκο, αυτός ο πολλαπλασιαστικός όρος έχει αρνητική επίδραση στην κατοχή κρυπτονομισμάτων. Αυτό ερμηνεύεται ως ενδεικτικό του ότι οι άνθρωποι που έχουν έντονη τη γενικευμένη τάση προς το ρίσκο ενδεχομένως μπορούν να ωφεληθούν θετικά από τη χρηματοοικονομική επιμόρφωση, ώστε να μην είναι επιρρεπείς σε βιαστικές ή παρορμητικές αποφάσεις που ενέχουν υψηλό ρίσκο.
Η μελέτη καταδεικνύει ότι οι καταναλωτές που καταλαβαίνουν βασικά χρηματοοικονομικά μπορούν να συμβάλουν θετικά στη χρηματοοικονομική σταθερότητα και την αποτελεσματικότητα των χρηματαγορών. Στο μέλλον, οι προτάσεις περί εισαγωγής νέων κρυπτονομισμάτων θα μπορούσαν να συνδυάζονται από αναλυτικά εκπαιδευτικά προγράμματα περί των ιδιοτήτων και των χρήσεων των κρυπτονομισμάτων. Αυτό θα λειτουργούσε ευεργετικά και σε επίπεδο χρηματοοικονομικής επιμόρφωσης, αλλά και σε επίπεδο διαύγειας των αγορών κρυπτονομισμάτων. Η τελευταία εμφανώς εκλείπει από τις σχετικές αγορές στο παρόν.
Η πρόσφατη βιβλιογραφία δείχνει ότι στις αγορές κρυπτονομισμάτων κυριαρχούν οι χρήστες που ενδιαφέρονται για παράνομες δραστηριότητες (σε ποσοστό 46% της κεφαλαιοποίησης των συγκεκριμένων αγορών), καθώς και τα επενδυτικά ταμεία που ασχολούνται αποκλειστικά με τα κρυπτονομίσματα σε αρκετά μικρότερο ποσοστό. Αυτά τα δύο συστατικά στοιχεία, σε συνδυασμό με τους άπειρους χρήστες που αποδεικνύουν οι Panos and Karkkainen (2020) αποτελούν ένα εκρηκτικό μείγμα για τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα, αν ποτέ οι αγορές κρυπτονομισμάτων γενικευτούν. Αυτό είναι εμφανές από την τωρινή τεράστια μεταβλητότητα στις αγορές κρυπτονομισμάτων. Σε παγκόσμιο επίπεδο, οι θεσμοί και οι νομοθέτες ανησυχούν για τις πιθανές επιδράσεις γενικευμένων αγορών κρυπτονομισμάτων στην χρηματοπιστωτική σταθερότητα. Έχουν δίκιο να ανησυχούν, ειδικά αν αυτές οι αγορές απαρτίζονται από άπειρους χρήστες και επενδυτές! Αν στο μείγμα προσθέσουμε το ενδεχόμενο δανεισμού από τέτοιους χρήστες με σκοπό την επένδυση σε κρυπτονομίσματα, όπως έχει γίνει στο παρελθόν για χρηματιστηριακές επενδύσεις σε περιόδους υψηλής ρευστότητας, τότε οι αγορές κρυπτονομισμάτων ενδέχεται να επηρεάσουν και άλλες χρηματοπιστωτικές αγορές, ιδρύματα και βιομηχανικούς κλάδους. Ας θεωρήσουμε, για παράδειγμα, τη ριζοσπαστική πρόταση του Facebook για ένα ευρύ «σταθερό κρυπτονόμισμα», όπως το Libra. Η ισοτιμία του πιθανώς θα καθορίζεται από ένα μεγάλο νόμισμα, όπως το δολάριο, ή ένα πακέτο υπαρκτών νομισμάτων. Θα μπορεί να ορίζει τις διαδικτυακές εμπορικές συναλλαγές 2,4 δισεκατομμυρίων χρηστών, οι περισσότεροι από τους οποίους ενδέχεται να είναι άπειροι σε όρους επενδυτικών προϊόντων και σχετικής τεχνολογίας. Αν πολλοί από αυτούς τους χρήστες κάνουν χρήση καταναλωτικών δανείων και πιστωτικών καρτών, δεν είναι δύσκολο να κατανοήσει κανείς γιατί η έλλειψη επιμόρφωσης σε συνδυασμό με μια γενικευμένη χρήση μπορεί να οδηγήσει σε υπερδανεισμό, κρίσεις πανικού και να αποτελέσει κίνδυνο για τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα.
Η πλήρης μελέτη είναι διαθέσιμη στον ακόλουθο σύνδεσμο: https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3482083
*Ο Γεώργιος Α. Πάνος είναι Καθηγητής Χρηματοοικονομικής στη Σχολή Διοίκησης Adam Smith του Πανεπιστημίου της Γλασκώβης και Επιστημονικός Σύμβουλος του Ινστιτούτου Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού. Έχει ψηφιστεί σαν ένας από τους 40 καλύτερους Καθηγητές ΜΒΑ κάτω των 40 στον κόσμο από τον αμερικανικό οργανισμό Poets & Quants.