Η αέναη χρηματοοικονομική καινοτομία που χαρακτηρίζει το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα, μαζί φυσικά και με την τεχνολογία και την Ιατρική, έχει βελτιώσει εντυπωσιακά την ποιότητα ζωής ολόκληρου του πλανήτη, αυξάνοντας μέσα σε λίγες δεκαετίες τόσο το βιοτικό επίπεδο των πολιτών όσο και το προσδόκιμο ζωής τους.
Την ίδια στιγμή όμως, η πολυπλοκότητα και η ασύμμετρη πληροφόρηση που χαρακτηρίζουν τις διεθνείς αγορές χρήματος και κεφαλαίου έχουν κατευθύνει τον παραγόμενο χρηματοπιστωτικό πλούτο σε λίγες προνομιούχες ομάδες του πληθυσμού, με αποτέλεσμα να αυξηθεί η κοινωνική ανισότητα. Επιπρόσθετα, οι αλλεπάλληλες χρηματοπιστωτικές κρίσεις καταστρέφουν ένα κομμάτι του παραχθέντος πλούτου και επηρεάζουν πολλές φορές ανεπανόρθωτα εκείνο το τμήμα των πολιτών που είναι λιγότερο πληροφορημένο. Η αντίδραση των πολιτών στις διάφορες χρηματοπιστωτικές κρίσεις δημιουργεί εύλογα ερωτήματα τόσο για το επίπεδο της χρηματοοικονομικής τους άγνοιας (financial ignorance) όσο και για τη σημασία της χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης, όχι μόνο στις αναπτυσσόμενες, αλλά και στις αναπτυγμένες χώρες.
Πρέπει να τονιστεί ότι η χρηματοοικονομική άγνοια κοστίζει ακριβά. Για παράδειγμα, οι καταναλωτές πολλές φορές δανείζονται μέσω των πιστωτικών καρτών υπερβολικά και ιδιαίτερα ακριβά, αδυνατώντας να κατανοήσουν τις απλές έννοιες, όπως το κόστος ανατοκισμού των τόκων. Πληρώνουν υπερβολικά τραπεζικά έξοδα μεταφοράς και έχουν μεγαλύτερα χρέη, με αποτέλεσμα να επιβαρύνονται τελικά με υψηλότερα επιτόκια, αφού έχει αυξηθεί το επίπεδο κινδύνου τους (Lusardi and Tufano, 2015, Lusardi and de Bassa Scheresberg, 2013). Επιπλέον, οι καταναλωτές με έλλειψη χρηματοοικονομικής γνώσης φαίνεται ότι παρουσιάζουν χαμηλότερα επίπεδα αποταμίευσης (Stango and Zinman, 2009). Τέλος, φαίνεται ότι αγοράζουν περιουσιακά στοιχεία (μετοχές, ακίνητα, εμπορεύματα) όταν οι τιμές τους βρίσκονται σε υψηλά επίπεδα, δεν διαφοροποιούν τις επενδύσεις τους και τελικά τα πωλούν όταν βρίσκονται σε χαμηλά επίπεδα κεφαλαιοποιώντας σημαντικές ζημίες. Από την άλλη μεριά, η εμπειρική έρευνα επιβεβαιώνει ότι οι πολίτες με χρηματοοικονομική γνώση κάνουν καλύτερο χρηματοοικονομικό και συνταξιοδοτικό προγραμματισμό (Behrmanetal, 2012, Lusardi and Mitchell, 2014). Επιπλέον, οι ενημερωμένοι επενδυτές είναι πιο πιθανό να προβούν σε διασπορά του κινδύνου κατανέμοντας τα κεφάλαιά τους σε διαφορετικές επιχειρήσεις και επενδύσεις (Abreu and Mendes, 2010).
Από τα παραπάνω καθίσταται σαφές ότι η χρηματοοικονομική εκπαίδευση αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση για την ολιστική αντιμετώπιση των χρηματοοικονομικών αναγκών των πολιτών, η οποία θα οδηγήσει τελικά στη χρηματοοικονομική ευημερία.
Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ (2005), η χρηματοοικονομική εκπαίδευση ορίζεται ως «μια διαδικασία με την οποία οι πολίτες βελτιώνουν την κατανόηση των χρηματοοικονομικών προϊόντων, εννοιών και κινδύνων μέσω αξιόπιστων πληροφοριών, οδηγιών αλλά και αντικειμενικών συμβούλων. Με αυτόν τον τρόπο αναπτύσσουν δεξιότητες ενδυναμώνοντας την εμπιστοσύνη στον εαυτό τους σχετικά με τους χρηματοοικονομικούς κινδύνους αλλά και με τις ευκαιρίες που παρουσιάζονται».
Η υπερχρέωση, η έλλειψη αποταμιευτικής, ασφαλιστικής και συνταξιοδοτικής συνείδησης σε συνδυασμό με συμπεριφορικά σφάλματα, όπως η άγνοια, η μυωπία, η μόδα, η συμπεριφορά της αγέλης, η υπερβολική εμπιστοσύνη, η νοητική λογιστική και η γνωστική ασυμφωνία, αποτελούν έναν εκρηκτικό συνδυασμό που μπορεί να υποθηκεύσει το μέλλον των πολιτών. Και συνήθως το υποθηκεύει. Ως εκ τούτου, οι πολίτες στο πλαίσιο της ατομικής τους ευθύνης, θα πρέπει να κατανοήσουν το περίπλοκο οικονομικό περιβάλλον στο οποίο λαμβάνουν αποφάσεις μέσω της χρηματοοικονομικής γνώσης και στη συνέχεια να αναπτύξουν εκείνες τις δεξιότητες που θα βελτιώσουν τα προσωπικά και οικογενειακά τους οικονομικά, δεδομένων των αντικειμενικών περιορισμών τους για μια αέναη ατομική και οικογενειακή χρηματοοικονομική ευημερία.
Από την άλλη μεριά, η Πολιτεία έχει καθήκον να προστατεύσει τους πολίτες, αναλαμβάνοντας συγκεκριμένες πολυεπίπεδες δράσεις, τόσο στην εκπαίδευση όσο και στο ρυθμιστικό πλαίσιο λειτουργίας των αγορών.
*Ο Νικόλαος Δ. Φίλιππας είναι Καθηγητής Χρηματοοικονομικής του Πανεπιστημίου Πειραιώς, Πρόεδρος και Ιδρυτής του Ινστιτούτου Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού.
*Άρθρο που δημοσιεύθηκε στην έντυπη έκδοση της εφημερίδας «Πρώτο Θέμα» στις 18/09/2016.